Klinik Psikolog Dilek Kuş
Tükenmişlik sendromu, iş ile alakalı stres faktörlerine verilen ve çalışanın fiziksel ve ruhsal sağlığını bozulmasıyla kendini gösteren bir yanıttır. Bu yanıt, kendini duygusal, zihinsel, fiziksel değişikliklerde kendini gösterir. Tükenmişlik belli başlı olumsuz sonuçları beraberinde getirir. Çalışanın hem fiziksel sağlığını bozar, hem duygusal güçlüklere sebep olur, hem de iş yeri performansını olumsuz etkiler. Bu etkileri sebebiyle çalışan esenliği açısından ciddiye alınması ve önlem alınması gereken bir durumdur.
Tükenmişlik yaşayan kişi bedensel olarak yorgun hissedebilir, vücudunun çeşitli yerlerinde ağrılar duyabilir, uyku kalitesinde bozulma ya da sindirim sistemi şikâyetleri yaşayabilir. Duygusal tepkilerini yönetmekte zorlanabilir ve öfke patlaması, artan kaygı, depresif ruh hali gözlenebilir. Odaklanma, hafıza, karar alma, muhakeme becerilerinde zayıflama görülür. Çünkü hem iş yerindeki özdenetimi, hem de başa çıkması gereken stres faktörleri için kullandığı psikolojik kaynaklar tükenmeye yüz tutmuştur. Bunlarla bağlantılı olarak, iş yerinde motivasyon ya da ilgi kaybı gözlenir. Önceden sahip olunan ideallere olan inanç zayıflamıştır ve kişinin sorumluluğu altında olan unsurlara toleransı da azalmıştır. Sonuç olarak görevlerini ve sorumluluklarını yerine getirememe ve mesleki performansından tatmin olamama, kendisiyle ilgili yetersizlik gibi olumsuz değerlendirmelere varma gibi deneyimlerle sık karşılaşılır.
Tükenmişlik sendromunun sebeplerine dair birkaç açıklama vardır. Çalışan, iş yerine kattığı ve sunduğu unsurlar ile iş yerinden aldığı karşılık eşit olmadığı için tükenebilir. Bu ikisi eşit olmadığı zaman, çalışanın kaynakları işe devam etmesine yardımcı olacak seviyede kalamaz; harcadığı kadarını dolduramaz ve tükenmeye başlar. Başka bir sebep, kişinin kendi performansına ve başarılarına olan algısıyla ilgilidir. Geri bildirimlerin sürekli olumsuz olduğu, takdir ve pekiştirmenin az olduğu, olumsuz deneyimler ve hatalarla ilgili deneyim paylaşımı yapmanın veya mentor desteği almanın söz konusu olmadığı iş yerlerinde çalışan kendi performansı ve becerileriyle ilgili olumsuz bir tutum geliştirir ve tükenmeye doğru yol alır. İş yeri stresi ve iş yerinin stres faktörlerine karşı sunduğu koruyucu faktörlerin yetersiz olması da sebeplerden biridir. Ek olarak, çalışanın bütün bu durumlar karşısında kullandığı başa çıkma stratejileri eğer yeterli değilse, çalışan tükenmişlik sendromu yaşamaya karşı daha savunmasızdır.
Bazı kişisel faktörler ve bazı iş yeriyle ilgili değişkenler tükenmişlik riskini artırır. İş yeriyle ilgili risk faktörleri yoğun iş yükü ve düzensiz çalışma saatleri, belirsizlik, net olmayan görev tanımları, yetersiz yönlendirme veya inisiyatif almayı mümkün kılmayacak kadar yoğun yönlendirme, yetersiz süpervizyon, adil olmayan kaynak ve görev dağılımı, yetersiz sosyal destek ve düşük maaş/yan haklar gibi faktörler olarak sıralanabilir. Kişinin kendi kişilik özellikleri, kendi psikolojik dirençliliği, kullandığı baş etme mekanizması tipi gibi faktörler de kişinin tükenmişlik yaşama riskini belirleyen kişisel faktörlerdendir.
Tükenmişlik sendromu sadece iş performansını bozmakla kalmaz. Çalışanın hem fiziksel sağlığını hem ruh sağlığını bozar. Etkilenmenin boyutu kişiden kişiye değişir; ancak skala hafif bedensel yakınmalardan başlayıp kronik depresyon gibi kalıcı ve hem çalışma yaşamında hem sosyal hayatta işleyişi yeniden yoluna koymayı zorlaştıran sonuçlara kadar uzanır. Bu yüzden, bu sendromun basitçe çalışanın becerileriyle ilgili olmadığının; iş yeri koşullarında iyileştirmeler, çalışanın etkili baş etme becerileri edinmesi için sosyal destek ve psikolojik destek gibi yolların etkili kullanılarak önlem alınmasının öneminin anlaşılması gerekir.